Монголын төр, эрх зүйн түүхийн судалгааны төв (Research center for Mongolian State and Law History)

Б.Баярсайхан

(МУИС-ийн ХЗС-ийн Монголын

төр, эрх зүйн түүхийн судалгааны

төвийн эрхлэгч,

доктор /Ph.D/)

Чин гүрэн XX зууны эхээр син чжэн буюу шинэ засгийн бодлого хэмээх арга хэмжээ хэрэгжүүлж эхэлсэн бөгөөд энэхүү бодлогыг хүлээн авах эсэх талаар 1911 оны 6 дугаар сарын 21-ний өдөр халх дөрвөн аймгийн хан, чуулган дарга, хамга, шанзодба зэрэг ноёд нууцаар зөвлөлдсөн байна. Энэхүү зөвлөгөөнөөс Хаант Орос улсаас тусламж авч Чин улсаас салж, тусгаар улс байгуулж Богдыг улсын эзэн хаанаар өргөмжлөх тухай тус тус санал нэгдэж хэд хэдэн хүнийг Орос улсад төлөөлөгчөөр томилон илгээсэн. Энэхүү үйл явдлын дараа 1911 оны 11 дүгээр сарын 28-нд Жавзандамба хутагт “Одоо монгол овогтон бүгдээр нийлж өөртөө улс болон тогтнож шашнаа мандуулан бусдын эрх мэдэлд дарлагдах зовлон зүдгүүрийг үзэхгүй болох цаг болсон” гэсэн лүндэн буулгаж, үүний дараа 1911 оны 12 дугаар сарын 29-ны өдөр Жавзандамба хутагтыг Монгол улсын хаан ширээнд залах ёслол болж, оны цолыг олноо өргөгдсөн хэмээн нэрлэж, олноо өргөгдсөн Монгол Улсыг албан ёсоор тунхаглан зарлаж, төрийн таван яам     

1911 онд Монгол улсыг тунхагласан нь монголчуудын төр, хууль зүйн сэтгэлгээ сэргэн мандахад нэн таатай нөлөө үзүүлсэн юм. Юуны түрүүнд дорноор дамжин эсвэл барууны буюу Өрнийн эрх зүйн үзэл, сэтгэлгээ, соёл нэвтрэх, түүнийг тусган хүлээж авах боломж нээгдэв. Гэсэн хэдий ч манжийн төр мөхсний дараа монголчууд төр, улсаа төвхнүүлэх эхний жилүүдэд 200 гаруй жилийн хугацаанд мөрдөж, нийгмийн ухамсарын түвшинд хэвшсэн хууль цааз, эрх зүйн соёл, сэтгэлгээг богино хугацаанд халж өөрчлөх боломжгүй байсан бололтой. Хэдийгээр Олноо өргөгдсөн хэмжээгүй эрхт хаант Монгол Улс байгуулж улс төр, нийгэм эдийн засгийн бүхий л хүрээнд эрх зүйн шинэчлэл хийх оролдлого байсан ч манжийн эрх зүйн үндсэн шинжийг бараг өөрчилж чадаагүй, мөн шинэчлэл хийх хугацаа ч байгаагүй бололтой. Нөгөө талаар эл үеийн төр гадаад бодлогодоо илүү ач холбогдол өгч дэлхийн улс орнуудтай энэ тэнцүү харилцах, тусгаар тогтнол, бүрэн эрхт байдлаа хүлээн зөвшөөрүүлэхэд анхаарч байсан бололтой. 

Манай улсад 1970-аад оны эхээр Богд хаант Монгол улсын эрх зүйн судалгааны үндсийг тавьсан байна. 1974 онд эрдэмтэн Б.Содовсүрэн “Хувьсгалын өмнөх Монголын төр ба хууль цааз” сэдэв судалгааны бүтээл туурвисан нь эл үеийн дагасан анхны бүтээл байсан юм. Үүнээс хойш 1997 онд доктор О.Батсайхан, З.Лонжид нар хамтран “Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичиг”-ийг, 2003, 2005 онд доктор Ж.Гэрэлбадрах, Ү.Дэлгэрмаа нар хамтран “Улсын дээд, доод хурал” баримт бичгийг 3 дэвтрээр эмхтгэн хэвлүүлсэн нь эл үеийн эрх зүйн түүхийг судлахад суурь судалгааны хэрэглэгдэхүүн болсон юм. Мөн 2004 онд доктор Ж.Урангуатай хамтран “Жинхэнэ дагаж явах хууль, дүрэм” хэмээх бүтээл хэвлүүлсэн бөгөөд энэхүү бүтээлд уг эх сурвалжийн хэл, түүх, эрх зүйн судалгааг хийсэн нь нэн ялангуяа “Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичиг”-ийг мөрдөх хүртэл 1911-1918 оны хоорон дахь эрх зүйн түүхийг судлахад ихээхэн ач холбогдолтой болсон юм.

Дээр дурдсан эрх зүйн түүхийн дагнасан бүтээлүүдээс гадна түүх судлаачид эл үеийн төр, эрх зүйн түүхийн ерөнхий төлөв байдлыг судалсан нь цөөнгүй юм[1].

Гэхдээ судлаачид эл үеийн төрийн байгуулал, байгууллагын тогтолцоог зөрүүтэй байдлаар судалсан. Өөрөөр хэлбэл “Улсын хурлын яам, Гаалийн хэргийг бүгд захиран шийтгэгч яам, Бүгд Ерөнхий шийтгэгч яам” зэрэг байгууллагуудын талаар харилцан адилгүй он цаг, эрх хэмжээний асуудлыг хөндсөн байна. Мөн хууль цаазын эх сурвалжийн талаар зөвхөн “Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичиг”-ийг ихэвчлэн дурдсанаас бус нэн ялангуяа хааны зарлиг, лүндэн, яамдын сайдын шийдвэр, харилцсан албан бичгүүд, судалж орчуулсан бүтээлүүд зэрэгт тэр бүр анхаарал төвлөрүүлээгүй нь судалгаанаас харагдаж байна.

Олноо Өргөгдсөн Богд хаант Монгол улсын эрх зүйн түүхэнд холбогдох “Зарлигаар тогтоосон Монгол улсын хууль зүйлийн бичиг” хэмээх хууль цаазын эх сурвалжийг эл үеийн хамгийн гол эх сурвалж гэж судлаачид үзсээр ирсэн. Үүнийг нь үгүйсгэхийн аргагүй юм. Гэтэл энэхүү цаазыг зохиолгохоор 1915 онд Богд хааны зарлигаар комисс байгуулж[2] Манж Чин улсын үеийн "ерөнхий хууль 100 дэвтэр, тусгай хууль 180 дэвтэр, цэргийн дүрэм 69 дэвтэр, эрүү шүүлтийн хууль 47 дэвтрийг орчуулан ашиглаж, мөн монголын эртний хууль зүйг баримтлан” [3] 1918 онд уг хуулийг зохиож, хэлэлцэн батлах үе үндсэндээ дуусаж хэвлэх ажиллагаа эхэлжээ. Энэхүү "ЗТМУ-ын Хууль зүйлийн бичиг"-ийн 51 дэвтэр нь “Манжийн хуучин хуулийн заалтыг Монголын төрийн уламжлалын дагуу өөрчлөн найруулсан…”[4]  гэж судлаачид бичсэн байдаг ч монголын уламжлалт хууль цаазад анх удаа төрийн байгууллагуудын бүтэц, эрх хэмжээ, засаг захиргаа, нутаг дэвсгэрийн нэгж түүний удирдлага, түшмэлийн зэрэг дэв, цалин пүнлүү, татвар зэрэг нэлээдгүй асуудлыг нарийвчлан зохицуулсан. Өөрөөр хэлбэл “Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичиг” нь тусгаар тогтносон нэгдмэл, хэмжээгүй эрхт хаант төрийн байгуулалтыг бэхжүүлсэн, нэгдмэл улс болохыг мөн нийгмийн харилцааны бүхий л хүрээг хамарсан зохицуулалт бүхий хууль цаазын томоохон сурвалжийн нэг юм. Гэтэл эл эх сурвалжийн эрх зүйн дагнасан судалгааг өнөөдрийг хүртэл хийгээгүй байна.

Нөгөө талаар уг цаазыг 1918 оноос мөрдөж эхэлсэн гэж үзвэл 1911 оноос хойш 1918 оныг хүртэл Богд хаант Монгол улсын нийгмийн харилцааг хэрхэн, ямар эрх зүйн эх сурвалжаар зохицуулж байсан бол гэсэн сэтгэгдэл өөрийн эрхгүй төрнө.

Богд хаант Монгол улсын Шүүх таслах хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамны “Олноо өргөгдсөний тэргүүн оноос нааш олон яамнаас айлтгаад тогтоосон ба тусгайлан зарлиг буулгаж нийтээр дагаж буй хэргийн товчоо дэвтэр” хэмээх данс бүртгэлд 1911 оноос 1917 оны 4 сар хүртэлх хугацаанд хааны зарлигаар тогтоосон хууль цаазын шинжтэй 63 бичиг бүртгэгдэж байжээ[5]. Тэдгээрийн нэг нь 1913-1919 оны хооронд “Таван яам хамт нийлж хувьсган тогтоож айлтгаад, одоогийн дагаж шийтгүүлэн буй хууль дүрмийн дэвтэр бичиг” буюу “Жинхэнэ дагаж явах хууль дүрэм”[6] хэмээх 12 дэвтэр бүхий эрх зүйн актыг эмхтгэн мөрдөж байжээ. Өөрөөр хэлбэл “ЗТМУ-ын Хууль зүйлийн бичиг”-ийг хүчин төгөлдөр мөрдөх хүртэлх нийгмийн харилцааг зохицуулахад чиглэсэн эрх зүйн актууд юм. Энэхүү хууль, дүрмийн дийлэнх хувийг лам нартай холбоо бүхий зохицуулалт эзэлж байгаа нь санамсаргүй хэрэг биш бөгөөд тэдгээртэй холбоо бүхий нийгмийн эерэг болон сөрөг үзэгдлүүд нэлээдгүй гарч байсных юм. И.М.Майский “Автономит Монгол дахь санваартан язгуур эхнэргүй байхаа андгайлсан олон тооны зөвхөн лам нараас бүрэлдэнэ. Монголчууд хоёр хүүгийнхээ нэгийг лам болгодог заншилтай болохоор лам нарын тоо замаа алджээ”[7] гэж тэмдэглэсэн, мөн 1918 онд “Автономит Монголын монгол хүн амын яс тоо хагас саяас ялимгүй илүү (542504 хүн амтай байсан)”[8], “Тус оронд байгаа лам нарын нийт тоо 115 мянгад хүрдэг...”[9] гэсэн түүхийн мэдээнд үндэслэвэл нийт хүн амын бараг гуравны хоёр нь бурхны шашны лам хувраг төдийгүй тэдгээрээс өдүүлсэн гэмт хэрэг нэлээдгүй гарч энэхүү хуулийн агуулга нь ихэвчлэн тэдгээрт чиглэн зохицуулах болсон нь эрх зүйн позитивизм зүй ёсоор хөгжиж байсныг харуулна. 

Эл үед монгол улсыг тусгаар тогтносон, бүрэн эрхт улс болгох, дэлхийн улс орнуудтай энэ тэнцүү харилцах, асуудалд бид 1912 оны ДИУ, Хаант Оросын найрамдлын гэрээ, 1915 оны гурван этгээдийн Хиагтын хэлэлцээр зэрэг түүхэн үйл явдлуудыг судлаачид өгүүлсэн нь олонтой ч төр, улсыг төвхнүүлэх бүтээн байгуулах, төрийн дотоод, гадаад бодлогын үндэс, үзэл баримтлалд ашигласан номлол, онолын үндэслэлийг эх сурвалж түшиглэн судлаагүй байна. Зөвхөн шашин төрийг хослон барьсан хэмжээгүй эрхт хаант засаглалтай Монгол Улс гэж бүгд хос ёсны сургаал төрийн гол үзэл баримтлал болсон гэж бүгд дүгнэдэг ч Хубилай сэцэн хааны төр ёсны хос ёсны сургаалыг хэрхэн уламжлан хөгжүүлсэн, баяжуулсан эсвэл дахин хос ёсны өөр номлолтой болсон уу? гэдэг нь өнөөдөр мөн л тодорхой биш байна. Гэтэл Монгол Улсын Үндэсний номын санд “Монгол Улсын арван буянт номын цагаан түүх” хэмээн нэрлэсэн эх сурвалж байх жишээтэй. Уг сурвалжийг “Монгол Улс” хэмээн нэрлэсэн нь нэлээд сонирхол татаж байна. Мөн “Үндэсний номын сан”-д 1910-аад оны үед хятад хэлнээс орчуулсан “Түмэн улсын ердийн цааз” хэмээх эх сурвалж хадгалж байгаа бөгөөд энэхүү эх сурвалжийг Америкийн хуульч, дипломатч Хенри Вытоны туурвисан “Elements of International Law”[10] бүтээлийн орчуулга юм. Энэ бүтээлийн агуулга нь олон улсын эрх зүйн онолын асуудлыг дэлгэрэнгүй авч үзснээс гадна дэлхийн улсуудын төрийн байгууллын бүтэц, хэлбэрийг нэлээд онолын түвшинд боловсруулсан бүтээл юм.  

“Улсын хурал” байгуулах санааг Дотоод хэргийг бүгд захиран шийтгэх яамны тэргүүн сайд да лам Г.Цэрэнчимэд сэдэн санаачилсан тухай Г.Навааннамжил тэмдэглэжээ[11]. Тэгвэл да лам Г.Цэрэнчимэд “Улсын хурал” байгуулах санааг хаанаас мэдэж боловсруулсан бэ? гэдэг асуулт зүй ёсоор тавигдана. Тэгвэл “Түмэн улсын ердийн цааз”-д  “Нийлэлдсэн улсын цаазыг тогтоох эрх тэдний ерөнхийлөх хуралд буй. Ерөнхийлөх хуралд дээд доод хоёр гэр буй. (01-B.17b) Дээд гэрт агчдыг эл улсын хурлаас сонгосон нь болой. Доод гэрт агчдыг эл улсын иргэн хүн өргөсөн нь болой.” ингэж уг эх сурвалжид парламентын дээд, доод танхимын тухай өгүүлсэн, мөн Намнансүрэн, Навааннэрэн, Жамъяандорж “... дэлхийн дахины олон хүчирхэг бөгөөд, баян боловсорсон улс цөм улсын хурал нээн шийтгэж, төлөөнөө хүн гаргаж Дээд хуралд улс төрийн ашиг зовлонг хэлэлцэх ба, Доод хуралд газар оронд тус бүхий үгүйн их төлөвийг тайлбарлан хэлэлцэхэд тус тус тэргүүн байгуулж нийтийн бодлого нэгтгэснээс бүх хүчнийг олжухуй. ...”[12] гэж Богд хаанаас Улсын Дээд, Доод хурлын газар нээх зарлиг гуйсан бичигт өгүүлсэн байна.

Тэдгээр шинэ тулгар Монгол Улсын төрийн бүтэц, эрх хэмжээг дэлхийн улс орнуудтай энэ тэнцүү хэмжээнд зохион байгуулах эх үндсийг эрэлхийлж магадгүй энэхүү “Түмэн улсын ердийн цааз”-аас санаа авч байсныг үгүйсгэхгүй юм. Энэхүү зохиолд, Ерөнхийлөх хурал эрх барьж, гааль гувчуур хураан улсын өрийг төлж, зовлонг сэргийлэн амгаланг батлах бөгөөд нийлэлдсэн улсыг бүгдээр найралдуулж болох ба нийлэлдсэн улсын захиаг баримтлан зоос зээлдэж болох, дотоод гадаадад худалдаа нэвтрүүлэх дүрэм хэмжээг тогтоох ба гадаадын хүнийг дансанд оруулах дүрмийг тогтоож шийдэж тогтсон мөнгөн зоосны дүрэм ба нэвтрүүлэх эрдэнийг цутгахыг тогтоох, жигнүүр хэмжээг тогтоох захианы хороо байгуулах, зэргээр эрх хэмжээг нь заасан нь улс үндэстний нэн тэргүүнд авч хэрэгжүүлэх, арга хэмжээ, өөрийн эрх мэдэлд байвал зохих бүхий л асуудлыг бүгдийг нь хамааруулан авч үзсэн нь “Зарлигаар тогтоосон Монгол Улсын хууль зүйлийн бичиг”-т тодорхой хэмжээгээр тусгагдсан байна.

Эцэст нь Богд хаант Монгол Улсын эрх зүйн асуудлыг бидэнд үлдэж, хадгалж буй эх сурвалжуудыг судлаж төрийн байгуулалт, байгууламж, төрийн гадаад, дотоод бодлогын үндэс, түүний үзэл баримтлалыг тогтоохгүй бол 1921 он, энэ оноос хойшхи түүхийн хөгжлийн эхлэл, залгамж холбоо алдагдаж байгааг эрхэм мэргэд тунгаан бодох цаг болжээ.  

Мөн өнөөдөр 1911 оны Монгол Улсын төр, улсын тусгаар тогтнолын түүхэн ач холбогдлыг  нийгэм, улс төрийн аль ч түвшинд үнэлэхгүй байгаа нь та бидний судалгааны үр дүн тааруухан байгаатай холбоотой.