Монголын төр, эрх зүйн түүхийн судалгааны төв (Research center for Mongolian State and Law History)

            Манжийн эрхшээлийн үед үйлчилж байсан “Гурван хошууны их цааз” түүхийн цаг хугацаанд “Халх журам” нэртэй болсон нь өнөөдөр хэлбэр, агуулгын хувьд ч судалгаанд шийдвэрлэгдээгүй асуудал хэвээр байна.  

            Ер нь хууль цаазын эх сурвалжуудын нэрийг уг сурвалжид байгаа нэрээр нь бус янз бүрээр нэрлэх нь сүүлийн үед элбэг болжээ. Тухайлбал, 1640 оны “Их цааз”-ыг “Дөчин дөрөв хоёрын цааз”, “Ойрдын цааз”, “Монгол-Ойрдын Их цааз” гэж, мөн 1600-1639 онд холбогдох 18 цаазыг “Үйсэн цааз”, “Халхын цааз эрхэмжийн бичиг” гэх мэтээр судалгааны бүтээлүүдэд бичих нь элбэг байгааг цаашид нэгэн мөр болгох шаардлагатай байна.        

            Өнөөдрийг хүртэл судлаачид 1709 оноос хойш “Гурван хошууны их цааз”-д нийт 14-20 удаа нэмэлт өөрчлөлт орж, халх даяар шийтгэх болсноор “Халх журам” хэмээх нэртэй болсон хэмээн судлаачид дүгнэснийг нягтлах шаардлагатай.[2] Мөн хэдэн удаа цааз буюу хуулийн хэм хэмжээ тогтоосон болохыг судлаачид янз бүрээр бичиж, тайлбарлаж байгаа нь тэдгээр судлаачид Монгол Улсын Үндэсний номын санд хадгалж байгаа уг эхийг судласан уу, эсвэл өөр хувилбар эх бичиг байна уу гэдэг эргэлзээ төрүүлэхээр байна.

            Монгол Улсад хадгалж буй “Халх журам” хэмээх нэр бүхий одоогоор олдоод байгаа 3 янзын эх бичгийн баруун хүрээний хэмээх тодотголтой “Халх журам”-д нийт 16 удаа хэлэлцсэн, эсвэл хэн нэгэн эрх мэдэлтэн тогтоосон хэм хэмжээг эмхтгэсэн байна. Баруун хүрээний халх журамд буй цааз тогтоосон он тоолол. Үүнд:

sirui üker jil-ün jun-u dumdadu qorin naiman-u [=naiman-u][3] A[01b10] - A[01b11]

1.     baras [=bars] jil-ün namur-un dumda-du [=dumdadu] sara [=sar-a] A[07a7]

2.     engke amuγulang-un [=amuγulang-un] jiran nigedüger on namur-un segül sarayin [=sar-a-yin] sinyin [=sin-e-yin] γurban-a [=γurban-a] A[07b7]

3.     qalay-a kemekü sirui bičin jil-ün namur-un dumdadu sarayin [=sar-a-yin] sayin edür-e A[18a10]

4.     tngri-yin teđkügsen-ü arban nigedüger on jun-u segül sarayin [=sar-a-yin] qorin yisün-e A[19a5]

5.     tngri-ein [=tngri-yin] teđkügsen-ü arban nigedüger on jun-u dumdadu sarayin [=sar-a-yin] arban-dur A[19a7]

6.     γal [=γal] luu jil-ün namur-un adaγ sar-a-ein [=sar-a-yin] qorin tabun-a A[20a5]

7.     γal bars jil-ün ebül-ün ekin sarayin [=sar-a-yin], yeke takil-un čaγ arban γurban [=γurban] sin-e-de [=sin-e-dü] A[36b13] - A[37a1]

8.     abči [=abčai] sarayin [=sar-a-yin] arban naiman-a bütükü-ein [=bütükü-yin] tokiyal-un sayin edüre [=edür-e] A[52b5] - A[52b6]

9.     noqai jil-ün ebül-ün terigün sar-a-ein [=sar-a-yin] sineyn [=sin-e-yin] nigen-dü A[52b9] - A[52b10]

10.   modun luu jil-ün namur-un ekin sar-a-yin arban doluγan-dur [=doluγan-dur] A[54b4] - A[54b5]

11.   nayiraltu töb-ün dörbedüger [=dörbedüger] on-u jun-u dumdadu sar-a-ein [=sar-a-yin] arban qoyar A[55b12] - A[55b13]

12.   nayiraltu töb-ün dörbedüger [=dörbedüger] on-u jun-u dumdadu sarayin [=sar-a-yin] arban naiman-a A[56a11] - A[56a12]

13.   tngri-ein [=tngri-yin] teđkügsen-ü arban yisüdüger on namur-un terigün sar-a-ein [=sar-a-yin] qorin jirγuγan-du [=jirγuγan-du] A[58a6] - A[58a7]

14.   tngri-ein [=tngri-yin] teđkügsen-i [=teđkügsen-ü] γučin [=γučin] tabuduγar [=tabuduγar] on temür bars jil-ün jun-u dumda sar-a-yin qorin qoyar-tu A[58b6] - A[58b8]

15.   mön on-u jun-u dumdadu sar-a-ein [=sar-a-yin] arban doluγan-du [=doluγan-dur] A[59a11] -A[59a12][4]

            Эх сурвалж дахь дээр өгүүлсэн он тоолол нь судлаачдын нэмэлт өөрчлөлт орсон хэмээн дүгнээд байгаа цаазуудыг баталсан он тоолол болно. Өөрөөр хэлбэл, дээр дурдсан он цагуудад тогтоосон цаазын эмхтгэл юм.

Гэтэл эх бичигт “Гурван хошууны их цааз”-д өөр өөр агуулга бүхий 15 удаагийн цаазын оршил хэсэгт тухайн цаазад нэгдсэн тухай өгүүлээгүй, мөн халх даяар мөрдөхөөр тогтоосон хэм хэмжээ үндсэн эх бичигт ер дурьдаагүй байна. Өөрөөр хэлбэл, Халх журамд 15 удаа нэмэлт оруулсан бус харин 15 өөр өөр халхын хошуудад үйлчилж байсан цаазын эмхтгэл гэж дүгнэж болно. Зарим нэгэн цаазын оршил хэсгийг дор сийрүүлбэл:  

            - Каляа хэмээх шороо бичин жилийн намрын дунд сарын сайн өдөр Очирай бат Түшээт хан, Халхын зүүн гарын цэргийг захирах туслагч жанжин ван эхлэн засгууд дээдийн зарлигаар чуулган чуулсан Орхон Туулын уулзарт хэлэлцсэн цааз (qalay-a kemekü sirui bičin jil-ün namur-un dumdadu sarayin [=sar-a-yin] sayin edür-e, wačirai [=wčirai] batu tüsiyetü qan, qalq-a-ein [=qalq-a-yin] jegün γar-un [=γar-un] čereg-i [=čerig-i] jakirqu tusalaγči jangjun wang ekilen jasaγ-uđ degedü-yin jarliγ-iyar čiγulγan [=čiγulγan] čiγuluγsan [=čiγuluγsan] orqun tuγuula-yin [=tuula-yin] aγuljar-dur [=aγuljar-tur] kelelčegsen yeke čaγaja [=čaγaja]) (A[18a11] - A[18a11]) )

            - Тэнгэрийн тэтгэсний арван нэгдүгээр он зуны сүүл сарын хорин есөнд жасааны газраас илгээсэн нь, Тэнгэрийн тэтгэсний арван нэгдүгээр он (1746) зуны дунд сарын арванд: Засагт хан, Сэцэн хан, Дайчин ван Дэчинжав, Чин ван Ринчэндож, Туслагч жанжин Шигээ, туслагч жанжин жүн ван, туслагч жанжин бэйл, туслагч жанжин гүнтэн эхлэн хүрээний газраа чуулган нийлэхүйд тогтоосон нь (tngri-ein [=tngri-yin] teđkügsen-ü arban nigedüger on jun-u dumdadu sarayin [=sar-a-yin] arban-dur jasaγtu qan [=qan], sečen qan [=qan], da-a čin wang dečinjab, čin wang erinčindorji  [=rinčendorji], tusalaγči jangjun sige, tusalaγči jangjun giyün wang, tusalaγči jangjun beyile, tusalaγči jangjun güng ten ekilen, küriyen-ü γajar-a [=γajar-a] čiγulγan [=čiγulγan] neyileküi-dür toγtaγaγsan [=toγtaγaγsan] anu, (A[19a7] - A[19a10]) )

            - Хутагтын гэгээний өмнө сүсэг хүчин төгссөн Очирай Түшээт сайн хан, Далай сэцэн хан эхлэн их, бага ноёд гал луу жилийн намрын адаг сарын хорин таванд, Туулын голын Цагаан буланд хийдийн тусад цааз хэлэлцэв гэх зэргээр өгүүлжээ. (qutuγtu-ein [=qutuγtu-yin] gegen-i [=gegegen-ü] emün-e süsüg küčün tegüsügsen wačirai [=wčirai] tüsiyetü sayin qan [=qan], dalai sečen qan ekilen yeke baγ-a [=baγ-a] noyađ, γal [=γal] luu jil-ün namur-un adaγ sar-a-ein [=sar-a-yin] qorin tabun-a, tuγuula-ein [=tuula-yin] γoul-un [=γoul-un] čaγan [=čaγan] bulung-du keyiđ-ün tus-tu čaγaja [=čaγaja] kelelčebe, A[20a4] - A[20a7]) )

            1800-аад оны үед холбогдох “Улаан хацарт”[5] хэмээх хууль цаазын түүхэн эх сурвалжид “Халх журамын дүрэм” хэмээн тэмдэглэсэн нь бидний судалж буй эх сурвалжийн агуулгатай харьцуулан судлаагүй, мөн зарим нэгэн зүйлийн агуулга зөрүүтэй байгаа нь тухайн үеийн аль нэгэн хошуунд мөрдөж байсан хэм хэмжээг нэрлэдэг ерөнхий нэр байсан уу, эсвэл өөр Халх журам нэртэй хууль цаазын эх сурвалж байсан уу гэдэг асуулт зүй ёсоор тавигдана. Мөн “Халх журам” хэмээн өгүүлсэн түүхэн зохиол бүтээл олдоогүй байна.

Ер нь тухайн цаазуудын зүйл, зурвасуудыг нэгэн цаазын бичиг болгон эмхтгэсэн нь цаг хугацааны хувьд 1770 оноос хойш л халхын хошуудад мөрдөж байсан цаазын бичгүүдийг бичгийн нэгэн түшмэл эмхтгэн нэгтгэсэн бололтой. 1770 он гэхийн учир нь халх журамд “mön on-u jun-u dumdadu sar-a-ein [=sar-a-yin] arban doluγan-du [=doluγan-dur] siđkegsen anu, güng bandida qambu nomun qan blam-a-ein [=lam-a-yin] sürüg-ün daruγ-a [=daruγ-a] ...” хэмээх нэгэн цааз бол уг цаазын бичигт гарч буй хамгийн сүүлийн он цаг бөгөөд Халх журам хэмээх нэрийг эмхтгэсэн бичгийн түшмэл өгсөн гэж үзэх үндэстэй.

Эх сурвалжуудад “хэлэлцэн тогтоосон нь, хэлэлцсэн нь” гэх зэргээр тэмдэглэснийг ишлэвэл ямартай ч хамтын удирдлагын хэв шинж бүхий байнгын бус институц ажиллаж үйл ажиллагаа явуулж байсныг гэрчлэх төдийгүй халхын хошуудын өөрсдийн харьяалах газар нутагт л мөрдөхөөр хэлэлцсэн эсвэл хошуу ноёны тогтоосон цааз байсан бололтой.  

Тэгвэл бидний судалж буй эх сурвалжид бичснээр “шороо үхэр жилийн зуны дунд хорин наймны учрал тохиосон сайн өдөр” буюу нийтийн он тооллын 1709 онд одоогийн Монгол Улсын нутаг Сэлэнгэ аймгийн Баруун-Бүрэн сумын нутаг дахь Ивэнгийн голын хөвөөнд Түшээт хан аймгийн засгийн хошой чин ван, эфү Дондовдорж, засгийн төрийн ноён Данзандорж, засгийн тэргүүн зэрэг тайж Байнцурдорж нарын гурван хошууны язгууртан, мэргэд ноёдын чуулган нийлж “Гурван хошууны их цааз” буюу хамгийн анх тогтоосон цааз бөгөөд энэ цагаас хойш тогтоосон цаазын агуулга хэдийгээр 1709 оноос хойш холбогдож байгаа хэдий ч 1770 оноос хойш эмхтгэж “Халх журам” хэмээн нэршүүлжээ.

Ер нь монголын хууль цаазын эх сурвалжуудыг ингэж нэршүүлэн хэрэглэх, нэн ялангуяа XX зууны үед судлаачид олж судалгааны эргэлтэнд оруулсан эх сурвалжуудыг өөрсдөө нэр оноон өгөх явдал түгээмэл байжээ. Тухайлбал, 1640 оны “Их цааз”-ыг Монгол Ойрдын их цааз, Ойрдын их цааз, Дөчин дөрөв хоёрын их цааз, мөн Х.Пэрлээ 1970 онд олж судалгааны эргэлтэнд оруулсан модны үйсэн дээр бичсэн 18 цаазыг Үйсэн цааз, Халхын цааз эрхэмийн бичиг буюу Үйсэн цааз, талын 18 цааз гэх мэтээр нэршүүлэн судлах явдал түгээмэл байна.

Эцэст нь дүгнэхэд  

Нэгд, энэхүү цаазын эхүүдэд Халх журам, Баруун хүрээний халх журам, Шавь яамны халх журам, Яамны халх журам хэмээх оноосон нэрийн алийг нь ч бичсэнгүй,

Хоёрт, Монголын түүхэн эх сурвалжуудад “Халх журам” нэрийг тэмдэглэсэнгүй,

Гуравт, харин “Улаан хацартад “Халх журамын бичгийн”[6] гэсэн хоёр хэсэгт л тэмдэглэсэн байна. Мөн “Улаан хацартын хуулга данс”-нд 1800-аад оноос хойш үйлдсэн эрх зүйн зөрчлүүдийг тэмдэглэсэн нь магадгүй эл үеэс хойш “Халх журам” гэж нэрлэсэн байж болох юм. Нөгөө талаас “Улаан хацарт”-д дурдсан “Халх журамын бичиг” нь хэвлүүлж буй эхүүд мөн эсэхэд өнөөдрийг хүртэл судлаачид анхаарлаа хандуулаагүй бөгөөд тухайн зөрчлийг шийдвэрлэхэд баримталсан хэм хэмжээ нь энд хэвлүүлж байгаа эх сурвалжуудтай тэр бүр тохирохгүй,

Дөрөвт, тухайн цаг үеийн бичгийн түшмэл өөр өөр халхын хошуунд тогтоосон цаазуудыг эмхтгэж, бусад хошуудад нэгэн мөр мөрдүүлэх зорилгоор нэгэн дэвтэр болгож ”Халх журам” хэмээх нэр өгсөн.  

Тавд, “Гурван хошууны цааз”-д нэгдсэн эсэхийг нэмэлт оруулсан гэж үзээд байгаа бусад цаазуудад дурдаагүй,

Зургаад, нэмэлт оруулсан зохицуулалт хоорондоо давхардаж байгаа зэрэг нь магадгүй 1770-аад оны үед хэн нэгэн этгээд эмхтгэж эл үеэс хойш л “Халх журам” хэмээн нэрлэсэн бололтой.

Долоод, хэдийгээр Халх журамын үндсэн эх олдоогүй ч “Баруун хүрээний” хэмээх тодотгосон бичсэнийг цаашид нарийвчлан судлах шаардлагатай байна. Өөрөөр хэлбэл, Баруун хүрээ хаана, хэзээ байгуулсан, энэхүү хүрээ хийдийн намтар цадиг зэрэг асуудлыг нэхэн судалбал магадгүй үндсэн эх бичиг олдох магадлал байгаа хэмээн бодно.

---

[1] Жалан-Аажав С. Халх журам бол монголын хууль цаазын дурсгалт бичиг. УБ., 1958.

[2] - 1709-1975 оны хооронд халхын хаад, ноёд, төр шашны томоохон зүтгэлтнүүд бүгд 20 гаруй удаа янз бүрийн газар цугларан хуралдаж, “Халх журам”-ыг хэлэлцэн тогтоосон байна. Болдбаатар Ж, Лүндээжанцан Д. Монгол Улсын төр, эрх зүйн түүхэн уламжлал. УБ., 1997. 163 дахь тал. 

- Халх журмыг 1709-1796 онд монгол ноёдын 14 удаагийн хуралдаанаар боловсруулж тогтоосон гэж үздэг байна. Содовсүрэн Б. Хувьсгалын өмнөх Монголын төр ба хууль цааз. 1911-1920. УБ., 1989. 15 дахь тал. 

“Халх журам”-ыг 1709-1796 оны хооронд халхын хаад ноёд янз бүрийн газар бүгд 14 удаа хуралдаж хэлэлцэн тогтоосон байна. Жалан-Аажав С. Халх журам бол Монголын хууль цаазын дурсгалт бичиг мөн. УБ., 1958.

[3] Гурван хошууны их цааз баталсан он цаг буюу 1709 он. Энэ цагаас хойш баталсан 15 удаагийн цаазыг эмхтгэсэн.

[4] Энэхүү өгүүлэлд гарч буй “A[59a12]” гэсэн тэмдэглэл нь эхний “А” гэсэн нь “Баруун хүрээний халх журам”-ыг бусад эхээс буюу Шавь яамны халх журамын дүрмийн 2 хувилбар эх бичгээс ялгасан тэмдэглэл, дараагийн “59” гэх мэт дугаар нь тухайн эх сурвалжийн хуудасны дугаар, дараагийн “а” гэсэн тэмдэглэл нь тухайн хуудасны нүүрэн талыг, хэрэв “ь” гэж тэмдэглэсэн бол тухайн хуудасны ар талыг тус тус тэмдэглэсэн. Мөн дараагийн “12” гэх мэт дугаар нь эх бичгийн мөрийг тэмдэглэсэн тоо гэж ойлгоно.  

[5] - Халх журмын бичгийн: зэрэглэн гурван есөн ял нь 10260 шар цай, зэрэглэн хоёр есөн ял нь 6840 шар цай, зэрэглэн нэгэн есөн ял нь 3420 шар цай, зэрэглэн ес таван лан нь 5190 шар цай, зэрэглэн таван ял нь 2250 шар цай, анз гурван есөн ял нь 4090 шар цай, анз хоёр есөн ял нь 2790 шар цай, анз нэгэн есөн ял нь 1300 шар цай, анз ес таван ял нь 2470 шар цай, анз нэгэн ес тэмээ илүүтэй нь 1800 шар цай, анз нэгэн ес гурав илүүтэй нь 1670 шар цай, анз таван ял нь 680 шар цай

$(function() { //More Button $('body').on("click", ".comment_more", function() { var ID = $(this).attr("id"); if(ID) { $("#comment_more"+ID).html(''); $.ajax({ type: "GET", url: "../entry.php", data: {"lastmsg" : ID, "entry_field_num" : entry_field_num, "comment_field_num" : comment_field_num, "e_id" : 12428, "w" : "bayarsaikhan"}, cache: false, success: function(html){ $("#comment_container").append(html); $("#comment_more"+ID).remove(); } }); } else { $(".comment_morebox").slideUp(); } return false; }); });